سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

یادداشت/ طوفان گرد و غبار یک رویداد طبیعی است که در بخش هایی از جهان که دارای مناطق خشک و نیمه خشک هستند شکل می‌گیرد. این پدیده در شمار بلایای جوی اقلیمی جای می‌گیرد و وقوع آن پیامدهای نامطلوب بسیاری را به همراه دارد. امروزه، طوفان‌های گرد و غبار به عنوان یکی از نتایج تغییرات اقلیمی بوده که به یکی از چالش برانگیزترین مباحث علمی در بین متخصصین تبدیل شده است. چرا که کیفیت هوا را به شدت کاهش داده و سلامت زیست محیطی را با خطر جدی روبرو می کند و ممکن است اثرات آن تا فاصله زیادی از منبع اصلی تداوم داشته و سبب بروز مخاطرات زیست محیطی جدی و ورود خسارات فراوان در زمینه های کشاورزی، صنعتی، حمل و نقل، سیستم های مخابراتی و . . . گردد. شایان ذکر است بر اساس بررسی های صورت گرفته مساحت کانون بحرانی گرد و غبار کشور حدود 14 میلیون هکتار می‌باشد و از این میزان سطحی حدود 5/7 میلیون هکتار در عرصه‌های مرتعی واقع شده که 22 استان کشور (استان‌های سیستان و بلوچستان و مرکزی به ترتیب با بیشترین و کمترین سهم) با کمترین تحت تأثیر این مخاطره طبیعی قرار دارند.

عوامل مؤثر در ایجاد پدیده گرد و غبار:
جنگل تراشی و برداشت چوب به ویژه در مناطق خشک - تخریب مراتع و چرای مفرط - شخم اراضی زراعی و مرتعی - کشاورزی در اراضی کم بازده با پوشش گیاهی تنک - روش های غلط آبیاری منجر به شوری و متلاشی شدن ساختمان خاک - بهره‌برداری بی رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی منجر به تغییرات هیدرولوژیکی در منطقه - مدیریت غلط منابع آب منجر به خشکیدگی دریاچه‌ها و تالاب‌ها - آتش سوزی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی - سرمایه گذاری در اکوتوریسم و انرژی‌های تجدیدپذیر در مناطق بیابانی و مرتعی که منجر به رفت و آمد وسایل نقلیه و توسعه ساخت و ساز می گردد و معدن کاوی و فعالیت‌های صنعتی منجر به حذف پوشش گیاهی، که این ها نمونه هایی از بهره‌برداری بی‌رویه و تغییر کاربری منتج به ناپایداری اکوسیستم و در نتیجه باعث ایجاد پدیده گرد و غبار می شود.
مهمترین عوامل تخریب منابع طبیعی در کشور:
مهمترین عوامل تخریب منابع طبیعی در ایران را می توان در پنج محور اصلی خلاصه کرد: رشد فزاینده جمعیت و فشار بیش از حد آن به منابع طبیعی، گسترش بی رویه شهرها و از بین رفتن عرصه هاي طبیعی در اثر ساخت و سازهاي عمرانی- شهري، نبود دانش و آگاهی عمومی از اهمیت منابع طبیعی و جایگاه آن در زندگی اجتماعی، فقدان برنامه ریزي اصولی در خصوص حفاظت از عرصه هاي طبیعی کشور در سطوح بالاي مدیریتی کشور و نبود آمایش سرزمین.

عوامل موثر در تخریب مراتع در کشور:

عوامل مؤثر در تخریب مراتع و ایجاد پدیده گرد و غبار عبارتند از:
- عد‌م تطابق ظرفیت مراتع با تعداد دام موجود در کشور و خلاء زمانی بین ییلاق و قشلاق
- توسعه غیر اصولی فعالیت‌های کشاورزی کم بازده و غیر اقتصادی
- آتش ســوزی و بوته کنی
- تغییر کاربری اراضی ‌مرتعی از جمله توسعه کشاورزی، بهره‌برد‌اری از معاد‌ن، جاده ها، مراکز نظامی، آموزش نظامی، قطب‌های صنعتی، شهرنشینی و ... باعث از هم گسیختگی مراتع و مانع از مدیریت جامع آن
- پراکندگی در قوانین و مقررات موجود کشور، منجر به بر هم خوردن نظام بهره‌برداری پایدار از مراتع
- خشکسالی متوالی، تغییرات محسوس الگوی بارش و کاهش نزولات جوی
- فقر و کاهش توان مالی جوامع محلی
- تحریم ظالمانه و سیاست‌های اقتصادی غیر اصولی از جمله حذف یارانه علوفه و نهاده‌های دامی منجر به گسیل دام مازاد به مراتع
- اعمال فشار و غلبه دیدگاه سودجویانه در بهره‌برداری از مراتع و منابع طبیعی کشور

اثرات پدیده گرد و غبار
از بین رفتن پوشش گیاهی و در نهایت عریان شدن سطح زمین - از بین رفتن اراضی کشاورزي، مراتع و جنگل ها - هدررفت خاک حاصلخیز سطحی، کـاهش تولیـدات محصـولات کشاورزي و به مخاطره افتادن امنیت غذایی - گسترش نواحی بیابانی - آلودگی هوا و منابع آب - تعطیلی عمومی شـهرها و تعطیلـی مدارس به دفعات مکرر، تعطیلی فرودگاه ها، کارخانجات، صنایع و ...... - افـزایش بـروز بیمـاري هـاي متعـدد تنفسی، ریوي، چشمی و پوستی - مهاجرت و ناپایداری حیات روستاها و شهرها - تهدید تاسیسات زیربنایی، به مخاطره افتادن سیستم حمل و نقل و در نهایت افزایش هزینه‌های مدیریتی و اقدامات زیربنایی

چالش های اساسی بخش مرتع:
الف – از بعد اجتماعی
- از بين رفتن نظام بهره برداري ايلي و سنتي منجر به برهم خوردن نظم و نظام بهره‌برداری
- حضور مستمر و تعدد بهره بردار در مراتع روستایی در طول سال
- نبود انگيزه كافي براي سرمايه گذاري عشاير و روستائیان در امور احياء و اصلاح و حفاظت مراتع
- محدود شدن ايل راه ها و مسير
- كوچ به دليل واگذاري و تصرف مراتع ميان بند در مسير كوچ
- افزايش جمعيت انساني و دامي مازاد بر توان سرزمين
- عدم مشاركت موثر عشاير در مديريت مراتع
ب – از بعد اقتصادی
- نداشتن سرمايه و بودجه لازم براي مديريت مراتع و اجراي طرح هاي مرتعداري
- عدم تنوع شغل و منابع درآمدي در جامعه عشاير ( تک شغلی بودن عشایر )
- كاهش درآمد عشاير ناشي از افت توليد و كاهش وزن لاشه دام
-   ناکارآمدی سیستم تسهیلات بانکی و بیمه مراتع و دام عشایر با توجه به شرایط زندگی عشایری
-  مشكلات ناشی از عدم وجود صنایع تبدیلی فرآورده ها و محصولات دامي، لبني و مرتعي (گياهان دارويي، خوراكي، صنعتي و ....) و ایجاد ارزش افزوده
- اقتصادي نبودن واحدهاي عرفي مرتع
ج – از بعد فنی
-  بهره برداري غير اصولي از مراتع و چراي زودرس و بي رويه دام
- عدم آشنايي عشاير و روستائیان با سیستم‌های نوین چرایی و روش هاي احياء و اصلاح مراتع
-  کاهش کمي و کيفي پوشش گياهي و فرسایش خاک
-  گسترش بيابان زایی ناشی از دام مازاد و چرای بی‌رویه و خطرات ناشي از آن
د – از بعد مدیریتی
- رقابت در بهره برداري از مراتع (با توجه به تضعيف تدريجي و روزافزون رابطه حقوقي عشاير بهره بردار با مراتع در مناطق مميزي نشده)
-  عدم حفاظت و در نتيجه چراي دام روستايي در مراتع عشايري در غياب عشاير
- عدم حمايت لازم وكافي از بهره برداران عشايري و روستائی در مواقع بحراني (خشكسالي و ...)
- عدم امنيت شغلي و ناكافي بودن حمايت هاي لازم از سوي دستگاه هاي دولتي
-  عدم شناخت کافی مسئولين و برنامه ريزان از توليدات جامعه عشاير و روستائیان
- عدم توجه کافی به نقش و توانمندی های عشایر و روستائیان
- کمبود نیروی کارشناسی متخصص در بخش مرتع ( 494 نفر در کل کشور ابلاغ ناظر طرح مرتعداری به منظور نظارت بر 24/26 میلیون هکتار طرح مرتعداری احاله مدیریت شده )
ه – از بعد اعتباری
کل اعتباراتی که به مرتع از بدو انقلاب تا کنون داده شده 5640 میلیارد ریال بوده است که از این میزان حدود 2080 میلیارد ریال از محل صندوق توسعه ملی در بین سال های 97 تا 99 بوده به طوری که برای مدیریت هر هکتار مرتع با احتساب کل مبالغ تخصیص داده شده 1550 ریال در سال بوده است که جوابگوی انتظارات و مدیریت مرتع نمی باشد.

انتظارات و پیشنهادات:
- تفهیم نقش مراتع در امنیت تولید، رفاه و سلامت جوامع شهری و روستایی و ایجاد دغدغه مدیریت آب و خاک در سطح ملی و حمایت و پشتیبانی کلیه دستگاه های کشور با عنایت به فرا سازمانی و فرا وزارتخانه ای بودن منابع طبیعی علی الخصوص مرتع
- لزوم سیاست‌گذاری و تبیین ساختار و نقش ملی برای مدیریت دام مازاد بر ظرفیت مراتع
- فقرزدایی و توانمندسازی جوامع روستایی و عشایر با تأکید بر جوانان
- کاهش فشار بیرونی بر تخصیص اراضی مرتعی با عناوین مختلف که یکی از مهمترین دغدغه های سازمان می باشد.
- شناسایی و اختصاص منابع تسهیلات و اعتبارات مرتبط با ارتقاء معیشت و مشاغل جایگزین مرتعداری غیر اقتصادی
- اختصاص تسهیلات و یارانه‌های تأمین کننده علوفه و نهاده‌های دامی و تقویت صندوق‌ها و سرمایه‌گذاری‌های مرتع داری
- اقدامات حمایتی طرح کشت علوفه
- توجه و عنایت ویژه به افزایش تخصیص اعتبارات و تجهیزات به موقع و کافی (انتظار بازگشت صد در صدی درآمدهای بخش مرتع و اختصاص آن به مدیریت چرا، اصلاح و احیاء) و لزوم تامین اعتبار جهت تهیه و اجرای طرح مرتعداری به منظور حفظ امنیت زیستی و غذایی و منابع پایه (آب و خاک) با توجه به معیشتی بودن بهره‌برداری از مراتع و ضعف بنیه مالی مرتعداران
- اهمیت به مدیریت منابع طبیعی در سیاست گذاری های خارجی و همکاری‌های بین‌الملی و منطقه‌ای
- اختصاص بخشی از درآمد فروش آب و نیروگاه‌های آبی و بادی به مدیریت مراتع به عنوان منبع تولید آب و یا تثبیت گرد و خاک
- جدیت سازمان حفاظت محیط زیست در مدیریت عرصه‌های تحت اختیار خود