سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

در سال‌های اخیر، طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار به طور قابل‌توجهی در برخی مناطق افزایش یافته است. به نظر می‌رسد تغییرات اقلیمی، بیابان‌زایی، تخریب زمین و خشکسالی که خود ناشی از فعالیت‌های انسانی می‌باشند، در این موضوع نقش مهمی داشته باشند. طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار آثار منفی متعددی برکشاورزی، سلامت انسان، صنعت، حمل‌ونقل و کیفیت آب‌وهوا دارند.
طوفان¬های گردوغبار معمولاً در مناطق خشک و بیابانی که پوشش گیاهی در آنها کم یا عاری از پوشش گیاهی است، نشأت می‌گیرند. همچنین این پدیده می‌تواند در دیگر مناطق، از جمله زمین‌های کشاورزی شخم‌خورده و رها شده، دیمزارها و مراتع بیابانی رخ دهد.

** کنترل پدیده گردو غبار در گذاری دشوار

کنترل تأثیر پدیده گردوغبار بسیار دشوار است، زیرا فعالیت‌های انسانی در یک نقطه از جهان می‌تواند باعث ایجاد طوفان‌های شن و گردوغبار در یک کشور دیگر شود. نظیر کانون های گرد و غبار در کشور عراق و سوریه که کشور ما را دچار بحران و خسارت نموده است. بااین‌حال، همان‌طور که ایجاد طوفان ماسه و گردوغبار ناشی از فعالیت‌های انسانی است، این طوفان‌ها را نیز می‌توان با نقش‌آفرینی و مدیریت مناسب عامل انسانی کاهش داد.
تأثیرات طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار ماهیت پیچیده، چندوجهی، فرابخشی و فرا ملی دارد. این تأثیرات مستقیماً بر اهداف توسعه پایدار که توسط کنوانسیون های بین المللی تعیین شده است تأثیر می‌گذارد.
بااین‌حال هنوز طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار به حد کافی در سطح جهانی آنطور که باید مطرح نشده است. شاید به‌این‌علت باشد که این پدیده اغلب مربوط به مناطقی از آسیا و آفریقا است و مناطق پرباران اروپا از آن به‌دور بوده‌اند.  به‌هرحال پیچیدگی فرایند طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار و نیز اطلاعات و داده‌های محدود، یکی از عوامل تأثیرگذار بر این موضوع هستند به‌طوری‌که  در بسیاری از موارد اطلاعات و ارزیابی مبهم و ناکافی در مورد این تأثیرات مانع از تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی کارآمد برای رسیدگی مؤثر به کانون¬ها و تأثیرات طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار می‌شود.
هدف از سیاست¬گذاری¬ها و برنامه‌ریزی‌ها در خصوص طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار، کاهش آسیب‌پذیری جوامع انسانی تحت‌تأثیر این پدیده است. مقابله با تأثیرات این پدیده، یک فرایند چندوجهی و مرحله‌به‌مرحله است که با به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات  و ارتقای آگاهی تقویت می¬گردد و شامل مداخلات کوتاه‌مدت و بلندمدت می‌شود. دست‌اندرکاران متعددی در این فرایند نقش‌آفرین بوده و با شبکه‌ای از ارتباطات بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند.

**کاهش گردوغبار؛ رویکردی جامع برای مذدیریت پایدار سرزمین
اقدامات کاهش غبارخیزی کانون‌های تولید گردوغبار و ماسه‌های روان، بخشی از یک رویکرد جامع برای مدیریت پایدار سرزمین در نظر گرفته شده و  در مقیاس¬های محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی قابل‌تعریف است. جوامع محلی که در مناطق مبدأ و برداشت ذرات گردوغبار قرار می‌گیرند، می¬بایستی اقدامات بسیار متفاوتی را نسبت به آنهایی که در هزاران کیلومتر دورتر و تحت‌تأثیر رسوب ذرات گردوغبار هستند، انجام دهند. عزم، اراده و تعهد و مشارکت همه دست‌اندرکاران در تصمیم‌گیری¬ها و سیاست¬گذاری¬های مؤثر، مهم‌ترین عامل دستیابی به یک برنامه موفق طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار می‌باشد.
در مناطق بحرانی و کانون‌های تولید گردوغبار و در قالب اقدامات سریع می‌توان از روش‌های مختلفی نظیر تقویت پوشش گیاهی با استفاده از گونه‌های بومی،  بهبود وضعیت رطوبت خاک با انجام پروژه‌های مدیریت رواناب و سطوح آبگیر باران، استفاده از خاکپوشهای تثبیت‌کننده بستر خاک، مدیریت چرای دام، کشاورزی حفاظتی، توسعه بادشکن اطراف مزارع، ایجاد دیوارهای گلی بهره گرفت. در مناطقی که تحت‌تأثیر هجوم ماسه‌های روان هستند انجام فعالیت‌های مالچ پاشی با تاکید بر ملاحظات زیست‌محیطی، احداث بادشکن‌های شطرنجی کوتاه با الگوهای مختلف قلمه‌کاری و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظیر واترجت و واتر باکس  ،انجام فعالیت‌های احیایی نظیر کشت گونه‌های بومی زمین، استفاده از روش¬های مدیریت آب‌وخاک برای حفاظت از خاک و افزایش پوشش گیاهی، می‌تواند به طور قابل‌توجهی وسعت و همچنین شدت آسیب‌پذیری و شدت رخدادهای طوفان¬های ماسه‌ای و گردوغباری را کاهش دهد. به‌کارگیری چنین روش¬هایی برای اهداف تعدیل و کاهش تخریب سرزمین نیز حیاتی هستند.

**ضرورت استفاده از سیستم هشدار سریع برای سنجش فرسایش پذیری خاک
استقرار و گسترش سیستم‌های هشدار سریع می‌تواند نقش مؤثری در کاهش آسیب‌پذیری دست‌اندرکاران مرتبط ایفا نماید. داده‌های مرتبط با پیش‌بینی این طوفان‌ها تنها مربوط به اطلاعات هواشناسی نیست بلکه نیازمند اطلاعات مناسب برای سنجش فرسایش‌پذیری خاک است. استقرار سیستم هشدار سریع می‌بایست با درنظرگرفتن ویژگی‌ها و در خواست‌های گروه‌های مختلف تحت‌تأثیر صورت گیرد تا  اطمینان حاصل گردد که هشدارها به‌موقع و هدفمند ارائه می‌شوند و اقدامات مناسب بخشی برای کاهش یا جلوگیری از بروز تأثیرات انجام می¬گردد.
آمادگی در برابر طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار، شدت آسیب‌پذیری را کاهش، تاب¬آوری را افزایش و پاسخ به‌موقع و مؤثر به رویدادهای طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغباری را ممکن می‌سازد.بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، صنایع، بهداشت و خدمات و دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف می‌بایست هر یک بنا به و ویژگی‌های خاص خود یک استراتژی آمادگی مؤثر شامل اقدامات کاهش‌دهنده تأثیرپذیری و اقدامات حفاظتی را تدوین نمایند.

**ائتلاف ملل متحد برای مبارزه با طوفان های شن و گردوغبار
در حال حاضر با نقش‌آفرینی کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی و کاهش اثرات خشکسالی، ائتلاف ملل متحد شامل دانشمندانی از سراسر دنیا برای مبارزه با طوفان‌های شن و گردوغبار در سپتامبر 2019 راه‌اندازی گردیده است. این ائتلاف در قالب پنج گروه سازگاری و کاهش شدت غبارخیزی؛ پیش‌بینی و هشدار سریع؛ سلامت و امنیت؛ سیاست و برنامه‌ریزی؛ و تسهیلگری برای تقویت همکاری¬¬های منطقه‌ای است. ائتلاف سازمان ملل متحد از طریق تشریک ‌مساعی و همکاری از سطوح محلی تا جهانی به ایجاد یک واکنش بین المللی در برابر طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغباری کمک خواهد کرد و خود موجب بارز شدن اهمیت موضوع، افزایش به‌اشتراک‌گذاری دانش و بسیج منابع برای ارتقای تلاش‌های موجود خواهد گردید.
این ائتلاف با محوریت دبیرخانه کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، کتاب مرجع  و راهنمای اطلاعات و مدیریت طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار را در اردیبهشت‌ماه سال جاری و طی برگزاری پانزدهمین نشست اعضای کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی (cop 15) منتشر نموده است. این کتاب با همکاری مؤثر نهادهای بین‌المللی مرتبط نظیر  سازمان جهانی هواشناسی (WMO)، سازمان بهداشت جهانی (WHO)، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، دفتر کاهش خطر بلایا (UNDRR) ، برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) و دانشمندان مستقل از سراسر جهان تدوین شده است و می‌تواند به‌عنوان یکی از اسناد بالاسری مهم برای تدوین برنامه همکاری‌های منطقه‌ای مدیریت و کنترل گردوغبار مورد استفاده قرار گیرد.

**تبیین طرح مشترک اقدام منطقه ای برای کنترل کانون های گردو غبار
با عنایت به اینکه رایزنی های دیپلماتیک کشور در خصوص همگرایی های کشورهای همسایه برای مدیریت کانونهای گرد و غبار شدت گرفته است تبیین یک طرح مشترک اقدام برای کنترل این کانونها بصورت کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت بیش از گذشته فراهم شده است. در این خصوص ایران از سال 1388با کشور عراق، ترکیه و سوریه تفاهم‌نامه منطقه‌ای به امضا رسانده و اکنون نمایندگان کشور ما برای تبادل نظر و همفکری برنامه اقدام منطقه‌ای به منظور کاهش اثرات این پدیده در حال پیگیری می باشند و امید است که نتایج آن دستاوردهای مناسبی در مقابله با پدیده ریزگردها برای مردم کشورمان به همراه داشته باشد.

*مدیر کل دفتر امور بیابان